De Vereniging voor Vrouwengeschiedenis organiseerde dit jaar haar congres rond het thema 'vrouwen, feminisme en religie vroeger en nu'. Dat ze zich niet enkel tot de geschiedenis wilde beperken maar de brug wilde slaan met het heden – het gaat tenslotte om een zeer actuele thematiek – alsook niet-geschiedkundige disciplines aan bod wilde laten komen, blijkt uit de diversiteit onder de bijdragen die ik hier zal introduceren.

In de Griekse oudheid was religie verbonden met alle aspecten van het leven van de gemeenschap. Religie werd door de polis (staat) opgelegd, maar mensen vierden ook in de privésfeer de culten van de goden. Religie werd gezien als essentieel onderdeel van het leven, want de goden zorgden voor het welzijn en de welvaart van individuen en van de gemeenschap als geheel. Waar het om draaide, was het op reguliere basis deelnemen aan de staatsoffers en -festivals. Pas als je aan de conservatieve religie deelnam volgens de voorvaderlijke tradities werd je als vroom burger beschouwd.

In meerdere opzichten is Elisabeth Strouven uniek. Er zijn wel meer vrouwen die kloosters hebben gesticht, maar voor iemand uit de middenklasse zonder geld is het bijzonder. Er zijn wel meer vrouwen die hun religieuze idealen op anderen overbrachten, maar dat een vrouw geestelijke leidsvrouw was van mannen, en dan ook nog priesters, was ongewoon, zeker in de Nederlanden. We weten niet hoeveel vroegmoderne Nederlandse vrouwen egodocumenten in de vorm van dagboeken en autobiografieën hebben geschreven, maar er zijn er maar bitter weinig overgeleverd. We weten niet hoe uniek de openhartigheid en introspectie in de autobiografie van Elisabeth Strouven waren voor de periode waarin zij leefde. Zeker is dat de autobiografie van Elisabeth Strouven thans in ieder geval wel uniek is.

Taking as a point of departure the controversy that ensued after the publication of twelve cartoons depicting the Muslim prophet, Mohammed, in a Danish newspaper 2005, this article calls for rethinking the claims of secularism, non-discriminatory behaviour and equality made through and by journalistic discourse in West European societies. I will argue that basing a Western self-image on the belief that Europeans are irreligiously secular, that they support cultural minorities and differences and that they represent gender equality is insufficient to reach an understanding of the reasons behind the occurrence of dichotomous debates like that of the cartoon controversy.

Religie lijkt bezig met een comeback. Religieuze bewegingen, zoals de Pinksterbeweging, groeien en het aantal moslims neemt toe. Ook de invloed van religie in de samenleving lijkt sterker te worden. Religie is zichtbaar in het openbare leven en lijkt de maatschappelijke verhoudingen weer mede te gaan bepalen. Los daarvan zien we een nieuwe oproep tot emancipatie. De vraag naar de relatie tussen religie en emancipatie is actueel. Islam heeft de naam een vrouwonderdrukkende religie te zijn. Emancipatie en islam lijkt daarom een moeilijke combinatie.

In maart 2001 zei Cisca Dresselhuys in een interview met de Volkskrant dat zij gesluierde vrouwen niet toelaat tot de redactie van Opzij: “In het koffiehuis verdraag ik geen seksisme, vrouwenbesnijdenis is bij mij taboe en redactrices met een hoofddoek komen er bij Opzij niet in” (Dresselhuys, 2001). De redactrice is van mening dat de hoofddoek een teken van onderdrukking is; elke vrouw die een dergelijke kledingstijl kiest, kan geen feminist zijn en dus ook niet schrijven voor een feministisch tijdschrift. De woorden van Dresselhuys leidden tot een hevig debat in Nederland, niet in de laatste plaats omdat het waarschijnlijk illegaal was voor haar, als werkgever, vrouwen zo te oordelen op hun uiterlijk. Daarnaast refereerde haar pleidooi aan een essentieel thema binnen het feminisme: de relatie tussen religie en emancipatie.

Het is merkwaardig dat in de stortvloed aan men’s studies er zo weinig publicaties bestaan over de wisselwerking tussen katholicisme en mannelijkheidsopvattingen. Over het belang van het protestantisme wordt namelijk veel onderzoek verricht. De terughoudendheid van katholieke historici zou deels kunnen toegeschreven worden aan de stellingnamen van het leergezag. Deze hebben moeite met het erkennen van de historische contextgebondenheid van bijvoorbeeld het priesterschap, binnen de catholica, een exclusief mannenberoep. De studie van historische veranderlijkheid van de mannelijkheidsopvatting in de katholieke Kerk wordt dan ook gedragen door diegenen die het ‘natuurwettelijke’ karakter van het binnen hun kring hegemonische manbeeld aanvechten: zij die de historiciteit van de klerikale celibaatsverplichting willen aantonen en de uitsluiting van de vrouw van het priesterschap als een historisch gegroeide, en dus herzienbare maatregel voorstellen.