Livia Drusilla was de vrouw van de eerste keizer van het Romeinse Rijk, Augustus. Volgens velen was zij de machtigste vrouw van Rome rond het begin van onze jaartelling. Wie was zij en wat maakte haar zo belangrijk?

/ door Saskia Hin /

Livia Drusilla was de vrouw van de eerste keizer van het Romeinse Rijk, Augustus. Op het moment dat zij met hem trouwde, waren zowel zijzelf als haar man Augustus (die toen nog Octavianus heette, en nog geen keizer was) al eerder getrouwd geweest. Livia was al op jonge leeftijd gehuwd met Tiberius Claudius Nero, en had van hem een zoon, Tiberius (jr), die uiteindelijk het keizerschap van Augustus overnam. Augustus had uit zijn eerste huwelijk wel een dochter, maar geen zoon. Omdat Livia en Augustus samen geen kinderen kregen, waren de zoontjes van zijn dochter Julia de aangewezen troonopvolgers, die ervoor moesten zorgen dat de macht van het keizerlijk huis behouden bleef. Toen zij echter allebei op jonge leeftijd stierven, bleef er maar een geschikte kandidaat over om Augustus na diens dood op te volgen: Tiberius.
Het probleem was echter dat Tiberius in feite helemaal geen zoon van Augustus was, en dus officieel niet tot diens familie - het Julische huis - behoorde. Dit zou het voor Augustus moeilijk maken om Tiberius aan de elite en het gewone volk te presenteren als zijn wettige opvolger. Om zijn macht toch aan Tiberius door te kunnen geven, was het noodzakelijk dat hij zijn eigen familietak en de familie van de Claudii, waartoe Tiberius behoorde, als één hecht geheel presenteerde aan de buitenwereld.
Hierbij was Livia voor Augustus onmisbaar, omdat zij de verbindende schakel tussen de beide families was. Zij was namelijk door haar eerste huwelijk en de kinderen die ze daaruit had gekregen verbonden aan de Claudische familie, en tegelijkertijd door haar huwelijk met Augustus ook met het Julische huis. Livia was dus als het ware een brug tussen de twee families, en maakte het mogelijk om ze als één grote familie te zien.

Propaganda

Livia's bijzondere positie binnen het keizerlijk huis maakte haar dus bij uitstek geschikt voor de politieke propaganda van Augustus, waarin hij de eenheid en de solidariteit binnen 'zijn' familie wilde tonen. Augustus wilde behalve politieke veranderingen echter ook sociale hervormingen doorvoeren. Hij wilde namelijk behalve de rust ook de oude normen en waarden van de Romeinse staat, die in de afgelopen periode in verval waren geraakt door de burgeroorlogen en alle onrust die daarmee gepaard ging, weer in ere herstellen. De Romeinse vrouw moest zich weer als een traditionele matrona (een eerbare, getrouwde vrouw) gaan gedragen: ze moest eenvoudig, kuis, trouw en volgzaam zijn, haar rol als vrouw en moeder perfect uitvoeren, en de eendracht en harmonie binnen haar gezin bewaken. Livia werd door Augustus als hèt voorbeeld voor alle andere Romeinse vrouwen neergezet: hij wilde laten zien dat zij de ideale vrouw was. In de beeldvorming naar buiten toe kreeg Livia daarom een rol die de traditionele rol van de Romeinse vrouw als voortbrengster van het leven, als ideale moeder en als beschermster van de harmonie en de eendracht sterk benadrukte.
De boodschap die Augustus wilde overbrengen werd vooral uitgedragen via standbeelden, openbare gebouwen, munten en portretbustes. Dat waren in die tijd de beste en meest gebruikte propaganda-middelen, omdat zij het grootste publiek bereikten.
Een voorbeeld van een gebouw waaraan je kunt zien hoe Livia een bijdrage leverde aan het verkondigen van Augustus' boodschap, is de Porticus Liviae. Deze zuilengalerij, met daarin een kunstcollectie en een binnentuin, werd door Livia en haar zoon Tiberius in 7 v. Chr. ingewijd. De porticus was gebouwd op de plek waar eerst een enorme villa met privé-zwembad en uitkijktoren van een zeer rijke Romein had gestaan, en eromheen lagen nog steeds allerlei extravagant chique aangelegde privé-tuinen. De porticus, die bestemd was voor het hele Romeinse volk, vormde als openbaar terrein een scherp contrast met al deze luxe van de rijken, en was een duidelijke stellingname tegen zulke privé-rijkdom. De porticus moest de afkeer van dergelijke extravagantie en de terugkeer naar het oude ideaal van sober leven en gedeeld bezit symboliseren.
Binnenin de porticus stond een altaar voor Concordia, de godin van de (politieke) eendracht en de beschermelinge van het huwelijk en het gezinsleven. Dit altaar was door Livia zelf betaald, en werd ook door haar alleen ingewijd. Haar naam werd hierdoor door het publiek sterk verbonden aan het altaar en de normen en waarden waar het voor stond. Zo werd zijzelf ook een symbool voor trouw en andere traditionele vrouwendeugden.
Ook portretbustes werden gebruikt om te laten zien dat Livia een perfecte, traditionele Romeinse vrouw was. Dit uitte zich vooral in de manier waarop haar kapsel werd uitgebeeld: haar kapsel is, zoals te zien is op de foto van een portretbuste van haar, heel eenvoudig. Het is in een soort simpele knot, een 'nodus', naar achteren gebonden. Deze nodus-stijl was een een ouderwetse, degelijke stijl. Door zich op deze manier te laten portretteren, gaf Livia te kennen dat zij de extravagante en ingewikkelde kapsels met allerlei tierelantijnen die populair waren afwees, en dat zij een terugkeer naar de eenvoud van de Republiek en de traditionele rollen die vrouwen daarin hadden gewenst achtte.
Volgens de propaganda die Augustus gebruikte om zijn politieke macht te verstevigen en behouden en om zijn sociale hervormingen door te kunnen voeren, was Livia dus de ideale vrouw en het keizerlijk huis het ideale gezin. Dit was echter wat hij de buitenwereld wilde doen geloven omdat hij daar baat bij zou hebben. Er zijn dan ook naast dit propagandistische ideaalbeeld heel andere beelden van Livia geschetst, die onderling sterk verschillen. Sommige literaire bronnen zijn erg positief: Seneca noemt haar bijvoorbeeld een maxima femina, een zeer hoogstaande vrouw (in: Ad Marciam de consolatione 3.4). Velleius komt tot de conclusie dat Livia een 'zeer buitengewone vrouw' was die meer op goden dan op mensen leek (per omnia deis quam hominibus similior femina, 2.130).
Aan de andere kant zijn er echter heel negatieve verhalen over haar geschreven, onder andere door Tacitus die haar portretteert als een sluwe vrouw die er niet voor terugdeinsde om via intriges en misdaden haar zin door te drijven. Volgens hem zou ze zelfs een moord hebben begaan. Daarnaast zijn er een aantal schrijvers die een houding innemen die ergens tussen zeer positief en zeer negatief in ligt. Welk van hen nu 'gelijk had' en haar karakter en daden het meest waarheidsgetrouw heeft weergegeven, is voor ons niet meer te achterhalen.

De tegenstrijdigheid van de verhalen die de historische schrijvers over Livia vertellen is misschien te verklaren als een gevolg van de spanning die er in deze periode bestond tussen de ideologie met betrekking tot de rol van de vrouw in de maatschappij, en de praktijk. Volgens de ideologie hoorde een vrouw immers trouw en gehoorzaam te zijn, en hoorde zij zich in haar gedrag volledig ondergeschikt te tonen aan haar man. Volgens de wet, die deze ideologie volgde, bleef een vrouw altijd een kind, en kon zij niet zelfstandig optreden, maar moest een man alle beslissingen voor haar nemen, en streng toezien op haar doen en laten. Een vrouw mocht zich niet bemoeien met politieke zaken en hoorde niet in het openbaar op te treden; het openbare leven werd gezien als een zaak voor mannen. In praktijk waren vrouwen echter in de eerste eeuw v. Chr. steeds vaker op dit "mannenterrein" getreden. Wanneer ze daarvoor een goede reden hadden, bijvoorbeeld omdat hun man vanwege de burgeroorlog langdurig van huis was en hij de openbare zaken dus niet kon regelen, werd dit door de maatschappij wel geaccepteerd. Zo was er langzamerhand een steeds grotere kloof ontstaan tussen de ideologie die bleef vasthouden aan de traditionele opvattingen over de rol van de vrouw en de werkelijkheid, waarin vrouwen wel steeds vaker "mannendingen" deden.

Rol in het openbare leven
Livia was een van die vrouwen die in het openbaar optrad. Zij stond vanwege haar centrale rol in de propaganda van het keizerlijk huis als het ware vanzelf in de publieke belangstelling. Zij werkte zelf ook mee aan deze propaganda, bijvoorbeeld door het altaar voor Concordia te wijden. Haar rol en optreden in zaken die met propaganda te maken hadden, waren eigenlijk vergelijkbaar met die van andere aristocratische vrouwen, omdat ook Livia hierbij in het belang van haar man optrad. Haar verschijning in het openbaar was gerechtvaardigd omdat ze als een soort verlengstuk van Augustus optrad: zij functioneerde als een soort lintjesknipster en vooral als voorbeeld voor de andere vrouwen en ondersteunde op die manier Augustus bij het bewerkstelligen van zijn politieke doelen.
Livia trad door haar rol in de propaganda meer en openlijker in het openbaar op dan een vrouw ooit had gedaan, maar toch beschouwde men dit optreden waarschijnlijk niet als in conflict met de heersende ideologie, omdat binnen de propaganda juist voortdurend werd benadrukt dat Livia zeer traditioneel was en voldeed aan alle eisen die de ideologie stelde aan een Romeinse matrona.
Aan een Senaatsbesluit dat in de jaren tachtig in het zuiden van Spanje gevonden is, is echter duidelijk te zien dat haar publieke optreden nog veel verder ging dan deze ´ceremoniële´ rol in de propaganda: Livia bemoeide zich ook actief met politieke zaken, en - wat nog opvallender is - dit werd klaarblijkelijk ook geaccepteerd.
Het Senaatsbesluit dat op de gevonden inscriptie wordt weergegeven, veroordeelt een man die ernstige misdaden zou hebben begaan toen hij door keizer Tiberius naar de provincie Syria uitgezonden was. Hij had bovendien majesteitsschennis begaan door te weigeren de inmiddels vergoddelijkte Augustus te eren. Zijn vrouw Plancina werd door de Senaat aangeklaagd vanwege ´zeer vele en zeer zware misdaden´, zoals in het Senaatsbesluit vermeld wordt. Waarschijnlijk hield dit in dat zij van medeplich-tigheid aan de wandaden van haar man beschuldigd werd. Livia greep echter in en liet via Tiberius (want zelf mocht zij als vrouw niet in de Senaat komen) aan de Senaat vragen om Plancina vrij te spreken. De Senaat deed dit ook, en vermeldde in haar besluit als reden voor de vrijspraak dat Livia vanwege haar enorme verdiensten voor de staat (nl. het baren van een zoon die op dat moment keizer is en het verrichten van grote weldaden voor mannen uit allerlei standen) grote invloed heeft op de beslissingen van de Senaat, wanneer ze maar wil. De Senaat zegt dus in een besluit dat in alle grote steden van het rijk in het openbaar werd opgesteld, dat zij dit politieke besluit genomen heeft omdat Livia dat wilde. Hoewel in de rest van het decreet wordt benadrukt dat Livia absoluut geen misbruik maakte van haar macht, en haar invloed slechts met tegenzin gebruikte, wordt tegelijkertijd in dit Senaatsbesluit openlijk erkend dat zij grote invloed kon hebben op politiek gebied.
Haar politieke rol werd door de Senaat niet weggemoffeld, hoewel dit makkelijk had gekund door te doen alsof Tiberius zèlf wilde dat Plancina werd vrijgesproken. Als de Senaat het had gewild, had zij in het besluit de invloed van Livia weg kunnen laten om het zo te laten lijken alsof Livia helemaal niet in het openbaar politieke beslissingen kon laten nemen. Maar kennelijk vond de Senaat het niet nodig haar rol weg te moffelen. Haar optreden werd ook niet openlijk afgekeurd - het tegenovergestelde is juist het geval: haar macht wordt erkend, en expliciet geaccepteerd en goedgekeurd. De Senaat liet aan iedereen verkondigen dat zij Livia´s invloed als terecht en verdiend beschouwde (´iure meritumque´). Het Senaatsbesluit laat daarmee veel duidelijker dan voorheen zien dat Livia grote èn geaccepteerde invloed op de openbare politiek had. Geen enkele vrouw in het Romeinse Rijk had eerder een invloed gehad die zo groot en ook nog algemeen geaccepteerd was, en daarmee was Livia voor haar tijd een unieke vrouw.

Bijzondere status
Het respect dat Livia genoot, uitte zich in de vele privileges die zij kreeg. Zo werd zij bijvoorbeeld vrijgesteld van de tutela, het voogdijschap, waardoor ze op financiëel gebied volledig zelfstandig kon handelen. Daarnaast kreeg zij na Augustus´ dood de eretitel Augusta en het privilege om door een lictor, een dienaar, begeleid te worden. Dit laatste was een privilege dat eigenlijk uitsluitend bedoeld was voor Vestaalse maagden, de in religieus opzicht eerbiedwaardigste vrouwen. Ook door haar voorrecht om in het theater bij de Vestaalse maagden in de "skybox" te zitten werd Livia op één lijn gesteld met de vrouwen die bekend als beschermsters van de Romeinse staat (zij bewaakten nl. het heilige vuur).
Een heel bijzonder privilege, dat Livia in 35 v.Chr. had verkregen, was sacrosanctitas, de onschend-baarheid van een volkstribuun. Sacrosanctitas was een recht dat normaal gesproken alleen mannen kregen die een politieke functie (nl. het volkstribunaat) hadden, en was bedoeld om hen bij het uitoefenen van hun taak te beschermen. De toekenning van deze politieke onschendbaarheid aan een vrouw was een absoluut unieke gebeurtenis, maar het bezit van deze sacrosanctitas bewijst op zichzelf nog helemaal niet dat Livia ook politieke macht had. In onze ogen roept deze titel sterke associaties met politieke macht op, en als het dit bij het Romeinse publiek niet gedaan zou hebben, zal het in hun ogen toch in ieder geval een teken zijn geweest van de eerbiedwaardigheid en de bijzondere status van hun eerste keizerin.

Meer informatie over Livia kun je vinden in:

- Eck, W., Caballos, A., en Fernández, F. (ed.), 'Das senatus consultum de Gn. Pisone patre' (1996).
- Flory, M.B., 'Sic exempla parantur: Livia's shrine to Concordia and the Porticus Liviae', in: Historia 33 (1984), 309-330.
- Hillard, T., 'On the stage, behind the curtain: images of politically active women in the late Republic', in: Garlick, B., Dixon, S., Allen, P., 'Stereotypes of women in power. Historical perspectives and revisionist views' (1992), 37-63.
- Kleiner, D.E., 'Imperial women as patrons of the arts in the early Empire', in: Kleiner, D.E., Matheson, S.B. (ed.), 'I Claudia, women in ancient Rome' (1996), 28-39.
- Perkounig, C.-M., 'Livia Drusilla - Iulia Augusta. Das politische Porträt der ersten Kaiserin Roms', (1995).
- Purcell, N., 'Livia and the womanhood of Rome', in: PCPhS 212 n.s. 32 (1986), 78-105.