Hoe vier filosofes een nieuwe wereld ontwierpen 1933-1943

Het vuur van de vrijheid gaat over het denken van de vier filosofen Hannah Arendt, Ayn Rand, Simone de Beauvoir en Simone Weil. Hannah Arendt was een politiek filosofe die vandaag de dag nog steeds een grote stempel drukt op de filosofie. Haar werk over totalitaire regimes is het uitgangspunt voor veel onderzoekers die zich met deze thematiek bezighouden. Ayn Rand was de grondlegger van het objectivisme, een denkrichting waar haar bekende roman The fountainhead het startpunt voor was. Simone de Beauvoir, natuurlijk bekend van Le deuxième sexe, schreef ook talloze romans en was een van de grondleggers van het existentialisme. Simone Weil was filosofe en politiek activiste. Tijdens haar leven publiceerde zij enkele artikelen, de rest van haar oeuvre is postuum uitgegeven. Het boek beschrijft de periode 1933 tot 1943, roerige tijden in Europa, en daarmee ook in het leven van deze denkers. Het boek begint in 1943. Het hoofdstuk daarna markeert het begin van een chronologische opbouw vanaf 1933, om weer te eindigen bij 1943.

/ Loes Heiligers /

Aan de hand van thema’s geeft Eilenberger de lezer handvatten om het uiteenlopende denken van de filosofes in een context te vangen. Zo beschrijft het thema Ballingen hoe Arendt haar land, Weil haar partij, Simone haar scepsis en Rand haar filmscript opgeeft. Onder Experimenten: ‘Rand verlangt naar Broadway, De Beauvoir naar Olga [Kosakiewicz], Weil naar de fabriek en Arendt naar Palestina’ (p.85). Zoals je ziet worden de thema’s niet heel letterlijk genomen, maar toch geeft deze aanpak het boek een mooie structuur. Het zorgt ervoor dat het boek meer diepgang kan aanstippen zonder de chronologie los te laten.

Alle vier de filosofen hebben op hun manier en vanuit verschillende overtuigingen gestreden voor de vrijheid. Vrijheid binnen hun eigen denken, maar ook vrijheid voor de mens in het algemeen. Hannah Arendt ontvlucht Europa, en haar aanvaringen met het totalitarisme leiden tot misschien wel haar bekendste werk: The origins of totalitarianism. Een studie van, en aanklacht tegen, de meest onvrije vorm van politiek. De Beauvoirs existentialisme onderzoekt hoe te leven in vrijheid onder de blik van de ander en Le deuxième sexe was een grote inspiratie voor de vrouwenbeweging. Simone Weil streed fysiek en mentaal voor een betere wereld. Haar verlangen om zich nuttig te maken aan het front en het filosofische werk dat daarbij hoorde maakt diepe indruk tijdens het lezen van Het vuur van de vrijheid. Weils gedachtegoed baseert zich op het idee dat door het laten gaan van het ‘ik’, je te bevrijden van het ‘ik’, de mens contact kan maken met god en de medemens. Hetgeen zou leiden tot een harmonieuze wereld. Ayn Rands vrijheidsideaal is van geheel andere aard. Haar geloof in radicaal individualisme legt de grondslag voor het objectivisme. Egoïsme is binnen dit denken moreel superieur aan het altruïsme. Rand hoopt op een wereld vol sterke individuen, dát zou de samenleving een betere maken. Volgens Rand was juist niets verwoestender dan de bereidheid het eigen leven voor een land op te offeren (p. 35).

Het vuur van de vrijheid is een prachtige verweving van levensloop en de ontwikkeling van het gedachtegoed. De levens van de vier filosofen raken elkaar of hebben een vergelijkbaar verloop. Deze historische aanrakingen geven het boek een raamwerk om de verschillende levens in één boek te vangen. Dit laatste is sowieso een van de grote verdiensten van het werk van Eilenberger. Met het opnemen van vier denkers in één boek kan een auteur het risico lopen om deze alleen oppervlakkig te kunnen beschrijven. Het lukt hem daarentegen om vier verhalen en filosofieën in een boek te verwerken zonder daarbij aan diepgang in te boeten. Daarbij kunnen dergelijke vergelijkingen tussen levens en denkers soms geforceerd overkomen, ook deze valkuil weet Eilenberger vakkundig te omzeilen.

Zowel als introductie tot deze filosofen als voor de lezer met meer achtergrondkennis is het een heerlijk boek. De combinatie van biografie en filosofie werkt in handen van Eilenberger zeer verhelderend. Je leert zowel de bekende als minder beroemde filosofen goed kennen. Het boek eindigt met een (terechte) oproep tot het herontdekken van het werk van Simone Weil.

Wolfram Eilenberger is schrijver, filosoof en journalist. Hij was hoofdredacteur van Philosophie Magazin en schreef onder andere voor Die Zeit, Cicero en Der Tagesspiegel. Eerder publiceerde hij Het tijdperk der tovenaars. Het grote decennium van de filosofie, 1919-1929.

Wolfram Eilenberger, Het vuur van de vrijheid. Hoe vier filosofes een nieuwe wereld ontwierpen 1933-1943 (De Bezige Bij, 2022)
ISBN Hardcover 9789403124711

Loes Heiligers studeerde filosofie en geschiedenis. Sinds 2020 werkt zij als fondsredacteur. Tussen 2017 en 2022 was zij lid van de redactie van Historica.