Femina

Femina begint met vaart. Een omschrijving van de suffragettes’ actie bij de paardenrace van Epsom in 1913 is het (op het eerste gezicht onwaarschijnlijke) decor om de Middeleeuwse vrouwengeschiedenis in te leiden.Het blijkt dat de jonge activiste Emily Wilding Davison die bij deze actie het leven liet mediëviste was. In een boek over de Middeleeuwen weet Ramirez ook interessante feiten over de suffragettes te brengen.¹ Hierna vervolgt Femina met een reis door Middeleeuws Europa.

/ Loes Heiligers /

De reis start in de vroege Middeleeuwen met het graf van een naamloze, maar hooggeplaatste vrouw. Hierna door naar de koninginnen Cynethryth en Æthelflæd van het koninkrijk Mercia. De laatste werd opgevolgd door haar dochter Ælfwynn, de enige troonopvolging van vrouw op vrouw in de vroege Middeleeuwen.² Hiermee toont Ramirez aan dat vrouwen wel degelijk besluitvormende posities in konden nemen. Vervolgens laat ze zien dat er vrouwelijk krijgers waren aan de hand van een vikinggraf in Birka (Zweden). Vrouwelijke kunstenaars worden gerepresenteerd door de maaksters van het tapijt van Bayeux. Meer bekende Middeleeuwse vrouwen als Hildegard von Bingen en de Poolse heilige Jadwiga krijgen een plek in het boek, maar ook vrouwelijke katharen (waarvan de namen niet altijd zijn overgeleverd) komen voorbij. Ondernemers en mystici (soms in dezelfde persoon zoals bij Margery Kempe) worden beschreven. De diversiteit in afkomst van bewoners van Londen heeft een plaats in Femina en John/Eleanor Rykener representeert de transgemeenschap.

Femina maakt gebruik van bronnen uit verschillende vakgebieden en hun nieuwste technieken. In de eerste hoofdstukken staan archeologische ontdekkingen meer centraal, latere bronnen maken gebruik van kunsthistorisch, theologisch, historisch en literair bewijsmateriaal. De benadering is altijd interdisciplinair.³ De combinatie van verschillende bronnen als archeologisch materiaal, teksten en objecten is mooi verweven om de levens van deze vrouwen onder het voetlicht te brengen. De vondstgeschiedenis of hoe de bronnen zijn behouden wordt verwerkt in een animerende afwisseling tussen heden en verleden. (Het verhaal over hoe de werken van Hildegard van Bingen bewaard zijn gebleven leest als een spionageroman.

Het boek is dus ontzettend rijk, maar soms is dit ook een valkuil. Dan worden er snelle conclusies getrokken die aanvoelen als een aanname, omdat het uitwerken van de bronnen te veel ruimte in zou nemen. Een voorbeeld is Ramirez’ these over de haardracht van Vikingen. Verschillende haardrachten en kleding (weergegeven op gehouwen stenen beelden) schijnen te tonen welke afbeelding van een vrouw of een man is. Maar er zijn eveneens bebaarde figuren met een jurk aan en een vrouwelijke haardracht. Ramirez noemt dit genderfluïditeit. Andere artefacten en bronnen zouden nog duidelijker aantonen dat mannen gendernormen ondermijnden door vrouwelijke haardracht en kleding te dragen. Hier word je als lezer toch nieuwsgierig: zagen Vikingen een vlecht of paardenstaart wel echt als mannelijk of vrouwelijk, of gewoon als een vlecht en een staart? De overige bronnen waarnaar Ramirez verwijst zou je graag uitgelicht zien.

Later komt Ramirez er wel nog op terug: “We moeten onze vooroordelen heroverwegen en onderkennen dat de mensen uit deze periode in staat waren tot een houding jegens sekse en gender die zich niet met onze hedendaagse aannames laat rijmen.” Helaas lukt dit haar zelf dus niet altijd. Ze lost dit op door een ingezoomd perspectief te hanteren. Niet iets proberen te zeggen over ‘de vrouw’, maar over specifieke individuen. Er is hierom qua structuur soms wel iets aan te merken op Femina. De stellingen en de nuancering staan niet altijd bij elkaar, waardoor je als lezer bij vlagen niet helemaal overtuigd raakt. Dit is jammer, want in het boek wordt het heus duidelijk dat Ramirez weet dat zij als historica door haar eigen tijd is gevormd en eigen perspectieven meebrengt. Ze is bijvoorbeeld zeker voorzichtig met termen als feministe. Hildegard von Bingen is namelijk geen feminist te noemen omdat dit een vocabulaire en kader voor een modern gegeven betreft. Alleen staan dat soort opmerkingen niet altijd op de juiste plaats.

Toch blijft Femina een mooi overzichtswerk voor een breed publiek over fascinerende Middeleeuwse personen en de verschillende onderzoekstechnieken die ons deze levensverhalen hebben gebracht.

Janina Ramirez, Femina Een nieuwe geschiedenis van de Middeleeuwen, via de vrouwen die daaruit zijn geschrapt (Prometheus, 2022), 432 blz. € 35,-.

Loes Heiligers studeerde filosofie en geschiedenis. Sinds 2020 werkt zij als fondsredacteur. Tussen 2017 en 2022 was zij lid van de redactie van Historica.

Noten:

¹ Zo beschrijft ze op pagina 18 bijvoorbeed hun sterke binding met religie.
² Janina Ramirez, Femina (Amsterdam: Promotheus, 2022), 107.
³ Ibidem, 32.
⁴ Ibidem, 137.
⁵ Ibidem, 139.
⁶ Ibidem, 9 en 10.
⁷ Ibidem, 201.